Xà cừ hay sọ khỉ, quả gỗ (danh pháp hai phần: Khaya senegalensis) là một loại cây thuộc Họ Xoan (Meliaceae). Xà cừ mọc tự nhiên ở Việt Nam, đặc biệt chúng được trồng rất nhiều ở các vỉa hè tại các thành phố lớn của Việt Nam.

Đặc điểm nhận dạng xà cừ

Cây Xà Cừ là loại cây đại mộc có thể cao từ 35–40 m, đường kính cây có khi đạt đến 2m (ở Thảo cầm viên TP Hồ Chí Minh). Cây thường xanh, tán lá rậm, cành nhiều, cành non cong xuống. Lá kép lông chim một lần chẵn, cụm hoa chùm tán, hoa nhỏ màu trắng có 4 cánh nhỏ màu trắng dính nhau, mùa hoa tháng 4-5.Quả nang nhỏ, chín tháng 10, khi chín bung thành 4 mảnh. Vỏ cây màu xám nâu, vỏ nứt đồng tiền khoanh tròn như cái sọ nên cây còn có tên là sọ khỉ.

Sự sinh trưởng của Xà Cừ

Cây ưa sáng mọc nhanh, dễ trồng hạt nẳy mầm rất khoẻ, tái sinh hạt và chồi đều mạnh. Cây tăng trưởng rất nhanh, có thể phát triển tốt trên nhiều loại đất, rất phù hợp với nền đất cát của vùng ven biển miền trung Việt Nam, cây có bộ rễ sâu có thể thích nghi việc chóng chịu điều kiện thiếu nước.

Cây ít sâu bệnh hại, chủ yếu là sâu loài Hypsipyla robusta cắn hại. Thân gỗ thường bị các loại bọ cánh cứng Lytus spp. phá hoại. Ngoài ra cây thường bị nhiễm loại vi khuẩn Xanthomonas khaye gây nên các hiện tượng u bướu chảy nhựa.

Công dụng của gỗ Xà Cừ

• Gỗ có lõi màu đỏ nhạt, dác màu nâu đỏ, gỗ rắn thớ xoắn, dễ nứt nẻ cong vênh.
• Gỗ được sử dụng đòng tàu thuyền, làm đồ mộc gia dụng.
• Cây có gỗ nặng, đẹp, thớ mịn dễ đóng, thường được đóng đồ dùng
• Cây có tán rộng, rậm thường được trồng làm cây bóng mát ven đường.
• Ngoài ra gỗ thường được dùng làm thớt (dụng cụ nấu ăn trong nhà bếp) vì thớ dày, ít mùn.

Xà Cừ có thể được gây trồng rộng rãi để làm cây xanh đường phố, cảnh quan công viên. Trong tự nhiên, không gian phát triển bộ rễ của cây rất lớn đủ đáp ứng điều kiện bám giữ chống chịu gió bão, tuy nhiên trong phát triển cây xanh vỉa hè, cần giới hạn đường kính thân cây không vượt quá 400mm để tránh hiện tượng cây bị gãy đổ gây ách tắc giao thông và thiệt hại kinh tế.

Phương pháp nhân giống

• Hạt cây sau khi được tách ra từ quả, đem phơi khô trong nắng nhẹ khoảng 4-5 nắng, sau đó cất trữ trong bì để nơi khô ráo hoặc bỏ trong chum.
• Khi ươm đem ra xử lý bằng nước nóng 2 sôi + 3 lạnh và ngâm trong vòng 2 giờ đồng hồ sau đó vớt ra rửa chua và đem gieo vãi xuống luống ươm hoặc gieo thẳng vào bầu. Kích thước túi bầu 12x18cm, ruột bầu thành phần đất và phân với tỉ lệ 2 đất : 1 phân.
• Cây có khả năng trồng rễ trần, có thể gieo vãi ngoài luống và chăm sóc đến khi trồng cũng được.
• Cây có chiều cao từ 40 – 50cm thì đem đi trồng, cũng có thể để lâu hơn với chiều cao 0,7-1m thì đem đi trồng với cây gieo ươm thẳng vào luống.

Cách trồng và chăm sóc:

1. Hố được đào với kích thước tuỳ thuộc vào chiều cao của cây.
2. Sau khi trồng, tấp tủ bằng cây phân xanh tạo độ ẩm, tránh mất nước cho cây. -Nếu trồng cây cao thì phải sử dụng que (1 cây phải sử dụng 3 que) để chống tránh gió thổi bị đổ.
3. Quy hoạch trồng cây: Nên bố trí trồng dọc đường đi lại, dọc bờ rào làm cây che bóng.
4. Khu vực trồng cây phải có diện tích rộng vừa đủ để cây phát triển (và cây phát triển mạnh hệ rễ ngang). Nếu diện tích hẹp hạn chế sự phát triển của bộ rễ cây dễ bị đổ.

Tại Việt Nam, Xà cừ được du nhập từ Trung Phi từ thời Pháp, được gây trồng rộng rãi để làm cây cảnh quan, cây che bóng vỉa hè, trong công viên, trường học…Hiện xà cừ được trồng rất nhiều ở các đô thị lớn của Việt Nam như: Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, Ban Mê Thuột, TP Hồ Chí Minh. Gỗ có lõi màu đỏ nhạt, dác màu nâu đỏ, gỗ rắn thớ xoắn, dễ nứt nẻ cong vênh. Gỗ được sử dụng đòng tàu thuyền, làm đồ mộc gia dụng.